Pryszczyca (Foot and mouth disease, FMD)

Sytuacja epidemiologiczna

W Polsce ostatnie ognisko pryszczycy stwierdzono w 1971 roku. Choroba występuje endemicznie na Bliskim Wschodzie w krajach Azji i Afryki.

Zakażenia w Europie występowały we Włoszech (1993), w Grecji (1994), Wielkiej Brytanii (2001 i 2007), Irlandii, Francji, Holandii (2001).  W 2011 roku stwierdzono ogniska pryszczycy u zwierząt wolno żyjących oraz  gospodarskich w Bułgarii.

Choroba i jej przyczyny

• Zakaźna i zaraźliwa wirusowa choroba zwierząt parzystokopytnych domowych (w tym bydła, owiec, kóz, świń) i dzikich.
• Okres inkubacji: minimum 2 dni, maksymalnie 14 dni, najczęściej od 3 do 8 dni. Zakażone zwierzęta już w okresie inkubacji wydalają wirusa zanim  pojawią się u nich objawy kliniczne choroby.
• Wirus jest obecny we wszystkich wydalinach i wydzielinach. Wirus  wydzielany jest  ze śliną, wydychanym powietrzem i moczem już na 24 do 48 godzin przed powstaniem pęcherzy pryszczycowych.
• Zakażone zwierzęta wydalają wirusa w dużych ilościach przede wszystkim z:
• płynem surowiczym z pęcherzy oraz z nabłonkiem  ścian pęcherzy,  
• Śliną, moczem, kałem, nasieniem, wodami płodowymi,
• Wydychanym  powietrzem: ze względu na wysoce zakaźny charakter choroby, możliwość rozprzestrzenia się drogą aerogenną wraz z aerozolem zakażonym wirusem

Źródłem zakażenia może być także:

• Droga pokarmowa  w wyniku skarmiania skażonej karmy,
• Przemieszczanie się zakażonych zwierząt lub wszelkich produktów  pochodzących od takich zwierząt, zakażonego sprzętu, pojazdów, ludzi.
• Owady, jako biologiczne wektory nie mają znaczenia w rozprzestrzenianiu się pryszczycy.
• Wrażliwe zwierzęta gatunków podatnych przebywające  razem ze zwierzętami u których choroba występuje w fazie klinicznej szybko ulegają zakażeniu. Rozwój choroby oraz wystąpienie  objawów  klinicznych można zaobserwować u nich już w czasie 3-5 dni.

Zakażenie u przeżuwaczy najczęściej następuje przez układ oddechowy, wirusem rozproszonym w powietrzu w postaci zakaźnego aerozolu. Wnikanie wirusa do organizmu zwierząt oraz  ich zakażanie jest ułatwione przez występujące  uszkodzenia skóry i błon śluzowych - otarcia, pęknięcia skóry kończyn i racic, jamy ustnej, pyska, nosa i wymion.

Przeżuwacze są  mniej wrażliwe na zakażenie przez przewód pokarmowym niż świnie, a do zakażenia drogą pokarmową konieczne są większe ilości wirusa.

Transmisja wirusa z wiatrem:

• Przenoszenie się choroby z wiatrem nad lądem odbywa się najczęściej na odległość do 10 kilometrów.
• Istnieje ryzyko transmisji wirusa z wiatrem i zakażenia zwierząt oddalonych od ogniska, pomiędzy którymi nie doszło do bezpośredniego kontaktu.
• Po uwolnieniu zakażonych aerozoli do atmosfery, tworzy się „ strumień”, który ulega rozpraszaniu przez wiatr w kierunku poziomym i pionowym. Aby wystarczająco duże ilości wirusa utrzymywały się blisko powierzchni, rozpraszanie pionowe musi być ograniczone. Jednakże, w sprzyjających  warunkach atmosferycznych, masy zakażonego powietrza mogą unosić się pionowo, przebywać znaczne odległości, a następnie  powracać do poziomu gruntu.
• Świnie przez drogi  oddechowe  wydalają  duże ilości wirusa wraz z powietrzem, bydło natomiast  jest bardzo wrażliwe na zakażenie tą drogą, aspirując zakażony aerozol. Dlatego często występującym  sposobem rozprzestrzeniania choroby, jest przenoszenie się wirusa z trzody chlewnej na bydło drogą aerogenną.

Wrażliwość i przeżywalność wirusa w środowisku

• Wirus jest szczególnie wrażliwy na pH kwaśne poniżej 6.0 i zasadowe powyżej 9.0
• Wykazuje względnie  wysoką oporność na czynniki fizyczne i chemiczne w zależności od pH, wilgotności i temperatury, a także od szczepu wirusa.
• Wirus zachowuje zjadliwość przez długi czas w temperaturze już 40 stopni C i w pH  obojętnym. Niskie  temperatury poniżej 0 stopni C konserwują wirus pryszczycy. W miejscach zaciemnionych, w wysokiej wilgotności i niskiej temperaturze wirus zachowuje długo zjadliwość.
• W kwaśnym mleku ginie po 24 godzinach, w mięśniach zwierząt po uboju w których pH obniżyło się poniżej 6, po 1 – 2 dniach. Jeśli tusze  zostaną  szybko schłodzone lub zamrożone zanim pH ulegnie obniżeniu, wirus może w nich przetrwać przez kilka tygodni lub nawet miesięcy w mięśniach, węzłach chłonnych i szpiku kostnym.
• Większość szczepów wirusa poddana działaniu temperatury 56 stopni C przez  30 minut ulega inaktywacji.

W środowisku wirus może przetrwać w przybliżeniu:

• 50 dni w wodzie,
• 74 dni na pastwisku w temperaturze 8–18 stopni C i wysokiej względnej wilgotności,
• 26-200 dni w glebie, na workach, sianie lub słomie, w zależności od warunków składowania i warunków klimatycznych,
• 35 dni na kartonie, drewnie lub metalu zanieczyszczonych skażoną surowicą, krwią lub tkanką,
• W okresie letnim wirus może zachować zjadliwość przez kilkanaście dni w glebie, ściekach lub w odchodach. W zimie okres ten wydłuża się do tygodni lub nawet miesięcy. W glebie, oborniku oraz wysuszonych wydzielinach i wydalinach zwierząt, słomie, sierści i skórze wirus może pozostawać w pełni zjadliwy przez kilka tygodni a nawet dłużej.

Wirus znajdujący się w płynach tkankowych lub krwi wyschniętej na różnych materiałach, przechowywanych wewnątrz pomieszczeń w temperaturze pokojowej może pozostawać zakaźny:

• 2 tygodnie na wełnie,
• 4 tygodnie na sierści krów,
• 11 - 13 tygodni butach. 

Wirus pryszczycy może przetrwać wiele miesięcy w mięsie solonym i peklowanym. Wirus  izolowano z:

• kiełbas – do 56 dni,
• tłuszczu szynki – do 183 dni,
• bekonu - do 190 dni,
• osłonek jelitowych przetworzonych, pochodzących od doświadczalnie zakażonych owiec,  przechowywanych przez 14 dni w temperaturze  4 stopnie C.

Wirus pryszczycy zachowuje właściwości zakaźne w produktach mlecznych, przechowywanych w niskich temperaturach:

• w mleku i maśle – od 14 do 45 dni, w chłodni,
• w odtłuszczonym mleku w proszku – do 2 lat.
• Pasteryzacja w 72 stopnie C przez 15 sekund, a następnie natychmiastowe, gwałtowne schłodzenie do temperatury 4,5oC,  nie eliminuje całkowicie wirusa pryszczycy z mleka.

Choroba i jej objawy

Pęcherze wypełnione płynem na skórze i błonach śluzowych w jamie ustnej, na racicach, na strzykach, kulawizna, intensywny ślinotok, gorączka, apatia, osowiałość u bydła mlecznego znaczący spadek  produkcji mleka. Choroba w stadzie może występować w postaci klasycznej z pęcherzami, gorączką i kulawizną lub w postaci łagodnej ze słabo wyrażonymi objawami klinicznymi.

U bydła: zwykle objawy są dobrze wyrażone. Pęcherze pojawiają się najczęściej na błonach śluzowych jamy ustnej, języka, policzków, dziąseł, warg i podniebienia. Przed uformowaniem pęcherza pojawia się blednięcie na niewielkim obszarze, pod którymi gromadzi się płyn. Pęcherze pękają w czasie 24 godzin od uformowania, pozostawiając wrzody powierzchniowe. Może dochodzić do rozdzielania się puszki racicowej wzdłuż koronki racic oraz do zzucia puszki racicowej w ciągu 2-6 tygodni od zakażenia. Zwierzęta ślinią się obficie. Śmiertelność u osobników dorosłych jest zazwyczaj niska lub nie występuje wcale. U cieląt w wyniku zapalenia mięśnia sercowego (myocarditis)  śmiertelność osiąga około 50%.

U świń: objawy kliniczne dobrze wyrażone. Kulawizny mogą być  niezauważone, jeśli zakażone zwierzęta przebywają i poruszają się po miękkim podłożu. Pęcherzyki powstają na skórze koronek racic, piętkach i w szparach między racicznych, na tarczy ryjowej. Zakażone świnie poruszają się niechętnie, często pozostają w pozycji leżącej, a zmuszone do ruchu, kuleją i chodzą opierając się na czubkach racic. U ciężarnych loch występują częste ronienia. Wśród prosiąt  ssących śmiertelność jest bardzo wysoka.

U owiec i kóz: objawy słabo wyrażone i trudne do uchwycenia, przebieg choroby łagodny. Pęcherzyki tworzą się wokół koronki racicy oraz pomiędzy racicami, w jamie ustnej pęcherzyki małych rozmiarów mogą rozwijać się na języku oraz na dziąsłach, a ich rozwój jest szybki i z tego powodu trudny do uchwycenia. Przy ostrym przebiegu choroby obserwuje się wystąpienie nagłych kulawizn u zwierząt. Zapalnemu racic często towarzyszy wydobywanie się serowatej ropy o nieprzyjemnym zapachu.  Wykrycie zmian chorobowych u owiec wymaga szczegółowego badania klinicznego wszystkich zwierząt w stadzie, w przeciwnym razie może dojść do niezauważenia choroby co spowoduje szerzenie się zakażeń.

Postępowanie w przypadku podejrzenia FMD

Choroba kategorii A+D+E wg rozporządzenia 2018/1882 podlegająca obowiązkowi zwalczania. W przypadku podejrzenia wystąpienia choroby, w tym w szczególności:

• Poronienia u bydła, świń, owiec i kóz, zmian o charakterze krost, pęcherzy, nadżerek lub wybroczyn na skórze i błonach śluzowych zwierząt kopytnych, ślinotoku, kulawizn, zwiększonej śmiertelności
• Należy niezwłocznie zawiadomić powiatowego lekarza weterynarii albo najbliższy podmiot świadczący usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej, albo wójta (burmistrza, prezydenta miasta),
• Pozostawić zwierzęta w miejscu ich przebywania,
• Uniemożliwić osobom postronnym dostępu do pomieszczeń lub miejsc, w których znajdują się zwierzęta podejrzane o zakażenie,
• Wstrzymać się od wywożenia produktów pochodzenia zwierzęcego, zwłok zwierzęcych, pasz, wody, ściółki, nawozów naturalnych.
• Udzielać Inspekcji Weterynaryjnej wszelkich wyjaśnień, które mogą mieć znaczenie dla wykrycia choroby i źródeł zakażenia oraz zapobiegania jej szerzeniu.